Ι. Ν. Παναγίας Χρυσαφίτισσας
Στην άκρη της Κάτω Πόλης της Μονεμβασιάς, στο κέντρο της μεγάλης πλατείας, βρίσκεται ο μικρός, ολόλευκος ναός της Παναγίας της Χρυσαφίτισσας, πολιούχου της πόλης.
Χρονολογείται στον 17ο αιώνα, στην περίοδο της Α΄ Τουρκοκρατίας. Η κατασκευή του συνδέεται, σύμφωνα με την παράδοση, με την εύρεση της εικόνας της Παναγίας που αρχικά βρισκόταν στο χωριό Χρύσαφα της Λακωνίας, από όπου προέρχεται και η επωνυμία «Χρυσαφίτισσα». Η εικόνα βρέθηκε από μια ηλικιωμένη γυναίκα στα νότια του ναού, μέσα σε πηγάδι, του οποίου το νερό θεωρείται θαυματουργό.
Σύμφωνα με την παράδοση στη Μονεμβασία έφτασε μόνη της με τρόπο θαυμαστό, στο σημείο που ιδρύθηκε αργότερα ο ναός και το μοναστήρι της Παναγίας Χρυσαφίτισσας.
Την εικόνα ανακάλυψε εκεί μια ηλικιωμένη γυναίκα, η οποία ειδοποίησε αμέσως τον επίσκοπο. Συγκεντρώθηκαν τότε όλοι οι χριστιανοί, την παρέλαβαν και τη λιτάνευσαν μέχρι τον μητροπολιτικό ναό, όπου και την τοποθέτησαν.
Την ίδια νύχτα η εικόνα εξαφανίστηκε. Επέστρεψε πάλι θαυματουργικά στον τόπο της ευρέσεως. Ύστερα τοποθέτησαν απ’ αυτό οι κάτοικοι, ικανοποιώντας τη θέληση της Θεοτόκου, έχτισαν εκεί ναό και μέσα σε αυτόν την εικόνα της.
Κάτω από τον ναό αναβλύζει πηγή, η μοναδική στη Μονεμβασία, που το θαυματουργό νερό της συντελεί στην απόκτηση τέκνων, και μάλιστα αγοριών.
Στο μεταξύ έμαθαν οι Χρυσαφίτες ότι η εικόνα βρίσκεται στη Μονεμβασία. Πήγαν λοιπόν και τη ζήτησαν από τον επίσκοπο και τους άρχοντες. Οι τελευταίοι αρνήθηκαν να τη δώσουν, οπότε οι Χρυσαφίτες κατέφυγαν στο δικαστήριο διεκδικώντας την εικόνα τους.
Κέρδισαν τη δίκη και επέστρεψαν ικανοποιημένοι στα Χρύσαφα, μεταφέροντας και την εικόνα της Παναγίας. Εκείνη όμως δεν έμεινε ικανοποιημένη από τη μεταφορά της στη Λακωνία. Γι’ αυτό επέστρεψε και πάλι στη Μονεμβασία, στο νεόδμητο ναό της, όπου επιτελούσε καθημερινά εξαίσια θαύματα.
Ο ναός είναι μικρός σε διαστάσεις, έχει τετράγωνη κάτοψη και στεγάζεται με χαμηλό τρούλο που στηρίζεται σε οκτώ προβόλους. Στη βόρεια πλευρά του έχει σωθεί συγκρότημα κελλιών, που ανήκε σε παλαιότερο μοναστήρι και σήμερα έχει μετατραπεί σε παραδοσιακό ξενώνα. Στο κτήριο αυτό γεννήθηκε ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος (1909-1990) και εδώ έζησε για ένα διάστημα η οικογένειά του.
Ο ναός εορτάζει την επομένη της Κυριακής του Θωμά με ιδιαίτερη λαμπρότητα.
